हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेली शेती म्हणजे काय?(What is Climate-Smart Agriculture?)

हवामान बदल (Climate Change) हा आजच्या जगताला सतावणारा एक मोठा प्रश्न आहे. वातावरणातील बदलत्या परिस्थितीमुळे शेती क्षेत्रावर विपरीत परिणाम होत आहेत. अतिवृष्टी, दुष्काळ, अनियमित हवामान यांसारखे बदल(What is Climate-Smart Agriculture?) शेतीच्या उत्पादनावर आणि शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर थेट परिणाम करतात.

भारतासारख्या कृषिप्रधान देशासाठी हवामान बदलाव ही एक मोठी आव्हान आहे. अनियमित पाऊस, वाढता तापमान आणि टोकाचे(What is Climate-Smart Agriculture?)  वातावरण यामुळे शेती उत्पादनावर विपरीत परिणाम होत आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी आणि बदलत्य हवामानाशी जुळवन घेण्यासाठी हवामान–समृद्ध शेती’ (Climate-Smart Agriculture – CSA) ही संकल्पना पुढे आली आहे.

हवामान–समृद्ध शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) ही एक एकत्रित कृषी पद्धत आहे. यामध्ये पीक व्यवस्थापन, जमीन व्यवस्थापन आणि जनावरांच्या व्यवस्थापनावर भर दिला जातो. याचा उद्देश हवामान बदलावाशी लढण्याबरोबरच शेती उत्पादन वाढवणे आणि शाश्वत विकासाची उद्दिष्टे साध्य करणे हा आहे. जी हवामान बदलाशी जुळवून घेते आणि त्याचबरोबर वातावरणाचे नुकसान कमी करण्यास मदत करते. ही एकाच वेळी अन्नधान सुरक्षा राखण्यावर आणि हवामान बदलाचा वेग कमी करण्यावर भर देणारी एक एकत्रित कृषी पद्धती आहे.

हवामान–समृद्ध शेतीची गरज (The Need for Climate-Smart Agriculture in India):

भारत हे कृषीप्रधान देश आहे. येथील 58% पेक्षा जास्त लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे. पण, हवामान बदल हा भारताच्या शेती क्षेत्रासाठी एक मोठे आव्हान आहे. भारतात दरवर्षी अतिवृष्टी आणि दुष्काळ यांच्या संकटाला सामोरे जावे लागते. यामुळे शेती उत्पादनावर आणि शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर विपरीत परिणाम होतो.

हवामान बदलामुळे जमिनीची उत्पादकता कमी होत आहे, जलस्रोतांचे स्तर कमी होत आहेत आणि अनेक ठिकाणी किडीवाली जमीन निर्माण होत आहे. यामुळे शेतीसाठी उपलब्ध जमीन कमी होत चालली आहे. तसेच, अनियमित हवामानमुळे पीक जळून जातात किंवा अतिवृष्टीमुळे धुलाई होते. या सर्व समस्यांवर मात करण्यासाठी आणि टिकाऊ शेतीसाठी हवामान–समृद्ध कृषी(What is Climate-Smart Agriculture?) पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.

भारतातील शेती क्षेत्र हे हवामान बदलावाच्या विपरीत परिणामांमुळे सर्वाधिक संवेदनशील आहे. काही मुद्दे पुढीलप्रमाणे आहेत:

• अनियमित पाऊस: अतिवृष्टी आणि दुष्काळ यांच्या चक्रातील बदलामुळे पीक उत्पादनावर परिणाम होतो.

• वाढते तापमान: वाढत्या तापमानामुळे पिकांची वाढ खुंटते आणि पीक जाळी जाते.

• जमिनीचा क्षरण: अतिवृष्टी आणि वारेमुळे जमिनीचे क्षरण होत आहे, ज्यामुळे जमिनीची उत्पादकता कमी होत आहे.

• जलस्रोतांचे घटते जलस्तर: वाढत्या वाष्पीभवनामुळे आणि पाण्याचा जास्त वापर यामुळे सिंचनासाठी पाणी(What is Climate-Smart Agriculture?) उपलब्ध कमी होत आहे.

भारतीय शेती क्षेत्रासाठी हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचे फायदे (Benefits of Climate-Smart Agriculture for the Indian Agricultural Sector):

हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीमुळे(What is Climate-Smart Agriculture?) भारतीय शेती क्षेत्राला अनेक फायदे होऊ शकतात.

• शेती उत्पादन वाढणे (Increased Agricultural Production): CSA पद्धतींमुळे जमिनीची गुणवत्ता सुधारते, पाण्याचा विनियोजन चांगले होते आणि पिकांवर होणारे रोगराईचे प्रादुर्भाव कमी होतो. यामुळे शेती उत्पादनात वाढ होऊ शकते.

• हवामान बदलाशी लढण्याची क्षमता वाढणे (Increased Resilience to Climate Change):हवामानाच्या असह्य घटनांना तोंड देण्याची क्षमता CSA मुळे वाढते. दुष्काळ, अतिवृष्टी आणि पूर यांसारख्या घटनांमुळे पिकांचे नुकसान होऊ शकते. CSA पद्धतींमुळे अशा घटनांमुळे होणारे नुकसान(What is Climate-Smart Agriculture?) कमी करता येऊ शकते.

• जमिनीची गुणवत्ता सुधारणे (Improving Soil Quality): CSA पद्धतींमुळे जमिनीची सुपीकता वाढते आणि धूप होण्याचा धोका कमी होतो.

• पाण्याचा वापर कमी होणे (Reduced Water Use): CSA पद्धतींमुळे पाण्याचा वापर कमी होतो आणि पाण्याचा कार्याक्षम वापर वाढतो.

• हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी होणे (Reduced Greenhouse Gas Emissions): CSA पद्धतींमुळे शेतीमधून होणारे हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन(What is Climate-Smart Agriculture?) कमी होते.

• शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ (Increased Farmer Income): CSA मुळे शेती उत्पादन आणि उत्पादकता वाढते. तसेच, CSA ला प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारकडून अनेक योजना राबवल्या जात आहेत. या योजनांमुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होऊ शकते.

• शाश्वत शेती (Sustainable Agriculture): CSA पद्धतींमुळे जमिनीची गुणवत्ता सुधारते आणि पाण्याचा अपव्यय टाळता येतो. यामुळे शेती अधिक शाश्वत(What is Climate-Smart Agriculture?) बनते.

• पाण्याचे विनियोजन सुधारणे (Improved Water Management): CSA मुळे पाण्याचा वापर कमी होतो आणि त्याचा अधिक चांगल्या प्रकारे उपयोग करता येतो. यामुळे पाण्याची बचत होते आणि त्याचा वापर इतर गरजा(What is Climate-Smart Agriculture?) पूर्ण करण्यासाठी करता येतो.

हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचे अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन परिणाम (Short-Term and Long-Term Impacts of Climate-Smart Agriculture):

अल्पकालीन परिणाम (Short-Term Impacts):

• शेती उत्पादनात थोडी वाढ होऊ शकते.

• शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात थोडी वाढ होऊ शकते.

• पाण्याचा वापर थोडा कमी होऊ शकतो.

• पाण्याचा वापर आणि खतांचा वापर कमी होऊ शकतो.

दीर्घकालीन परिणाम (Long-Term Impacts):

• शेती उत्पादनात लक्षणीय वाढ होऊ शकते.

• शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात लक्षणीय वाढ होऊ शकते.

• पाण्याचा वापर लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकतो.

• हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन लक्षणीयरीत्या कमी होईल.

• हवामान बदलाशी लढण्याची शेतीची क्षमता वाढेल.

• शेती अधिक शाश्वत बनेल.

• शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारेल.

• पर्यावरणाचे रक्षण होऊ शकते.

निष्कर्ष:

आपल्या सर्वांना माहीत आहेच की, हवामान बदल हा एक गंभीर मुद्दा आहे आणि त्याचा शेतीवर वाईट परिणाम होत आहे. अनियमित पाऊस, वाढता तापमान आणि टोकाचा वातावरण यामुळे शेती उत्पादनावर मोठी झळ बसते आहे. त्यामुळेच आपल्याला हवामान बदलाशी जुळवून घेतलेली शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) ही नवी संकल्पना स्वीकारायला हवी.

हे वाक्य ऐकून तुम्हाला वाटेल कदाचित हा शेतीचा एखादा क्लिष्ट विषय असेल. पण तसं नाही. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेली शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) म्हणजे पारंपारिक शेती पद्धतींमध्ये काही सुधारणा करून हवामान बदलाचा सामना करणे होय. यामध्ये आपण जमीन, पाणी आणि इतर संसाधनांची जपून वापर करतो. त्याचबरोबर शेतीमुळे होणारे प्रदूषण कमी करण्याचाही प्रयत्न करतो.

उदाहरणार्थ, पाण्याची बचत करण्यासाठी टिप ड्रिप सिंचन पद्धतीचा अवलंब करता येतो. तसेच, पिकांवर होणारे रोगराई रोखण्यासाठी जैविक खते आणि किटकनाशके वापरली जाऊ शकतात. यासारख्या छोट्या–छोट्या बदलांमुळे शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) उत्पादन वाढवता येऊ शकते आणि पर्यावरणाचेही रक्षण होऊ शकते.

भारतासारख्या कृषिप्रधान देशासाठी हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेली शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) खूप महत्वाची आहे. यामुळे आपली शेती हवामान बदलाच्या विपरीत परिस्थितींमध्येही टिकून राहू शकेल आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्नही वाढू शकेल. त्याचबरोबर हवामान बदलाशी लढण्यासाठी भारताचाही मोलाचा वाटा असेल.

शेती क्षेत्रातील हा बदल घडवून आणण्यासाठी सरकारची भूमिकाही महत्त्वाची आहे. सरकारने शेतकऱ्यांना CSA पद्धतींचे प्रशिक्षण देणे आणि आर्थिक मदत करणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर शेतकऱ्यांनीही या नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करून आपली शेती हवामान बदलासाठी(What is Climate-Smart Agriculture?) तयार करायला हवी. शेती हा आपल्या सर्वांच्या अन्नाचा आधार आहे आणि हवामानाच्या बदलांशी लढण्यासाठी ही एक मोठी पावलखी ठरेल!

 

FAQ’s:

1. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेली शेती म्हणजे काय?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेली शेती(What is Climate-Smart Agriculture?) ही शेतीची एक अशी पद्धत आहे ज्यामध्ये हवामान बदलाचा विचार करून शेतीची कामे केली जातात. यामध्ये जमिनीचा, पाण्याचा आणि इतर संसाधनांचा टिकाऊ वापर करणे, हवामान बदलाशी लढण्याची क्षमता वाढवणे आणि हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करणे यांसारख्या गोष्टींचा समावेश आहे.

2. भारतात हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीची गरज का आहे?

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे आणि हवामान बदलामुळे भारतीय शेतीवर(What is Climate-Smart Agriculture?) मोठे संकट येऊ शकते.

3. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचे फायदे काय आहेत?

• शेती उत्पादन वाढणे

• हवामान बदलाशी लढण्याची क्षमता वाढणे

• शाश्वत शेती

• हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी होणे

• शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढणे

4. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीची उदाहरणे कोणती आहेत?

उत्तर: CSA ची अनेक उदाहरणे आहेत. जसे,

• द्रव्य खत आणि सेंद्रिय खतांचा संयुक्त वापर

• पिकांची मिश्र पेरणी

• पाणी जिरवणे रोखण्यासाठी जमिनीवर झाडांची लागवड

• टपक सिंचन पद्धतीचा वापर

• हवामानविज्ञानावर आधारित शेती नियोजन

5. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचा(What is Climate-Smart Agriculture?) खर्च जास्त आहे का?

उत्तर: CSA ची काही उपाययोजना सुरुवातीला थोड्या महाग असू शकतात. पण दीर्घकालीन फायद्यांचा विचार करता हा खर्च फायद्याचा ठरतो. जसे, पाणी जिरवणे रोखण्यासाठी झाडे लावणे सुरुवातीला खर्चिक असू शकते पण काही वर्षांनी पाण्याची बचत होते आणि उत्पादनही वाढते.

6. हवामान बदलाशी लढण्यासाठी मी काय करू शकतो?

उत्तर: हवामान बदलाशी लढण्यासाठी आपण अनेक गोष्टी करू शकतो. जसे –

• अन्नधान्याची बचत करणे

• पाण्याचा विनियोग टाळणे

• वीज बचत करणे

• कमी कार्बन फूटप्रिंट असलेल्या उत्पादनांची खरेदी करणे

7. हवामानाचा अंदाज घेण्यासाठी कोणत्या तंत्रज्ञानाचा वापर करता येतो?

उत्तर: हवामान विभागाकडून मिळणारे अंदाज आणि आधुनिक हवामान अंदाज तंत्रज्ञान (Climate-smart technologies) शेतकऱ्यांना हवामानानुसार शेती नियोजन करण्यास मदत करतात.

8. हवामान बदलाशी जुळवून घेतलेल्या शेतीबद्दल अधिक माहिती कोठून मिळेल?

उत्तर: हवामान बदलाशी जुळवून घेतलेल्या शेतीबद्दल(What is Climate-Smart Agriculture?) अधिक माहिती कृषी विद्यापीठे, कृषी विभाग आणि इंटरनेटवरून मिळवता येऊ शकते.

9. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी कोणत्या सरकारी योजना उपलब्ध आहेत?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी सरकार अनेक योजना राबवते. या योजनांमध्ये शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत, प्रशिक्षण आणि तंत्रज्ञान उपलब्ध करून दिले जाते.

10. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी कोणत्या संस्था काम करतात?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी(What is Climate-Smart Agriculture?) अनेक संस्था काम करतात. यामध्ये सरकारी संस्था, खाजगी संस्था आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांचा समावेश आहे.

11. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी मी काय योगदान देऊ शकतो?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी आपण अनेक योगदान देऊ शकतो. जसे –

• CSA पद्धतींचा स्वीकार करणे

• इतर शेतकऱ्यांना CSA पद्धतींबाबत माहिती देणे

• CSA ला प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकार आणि संस्थांना सहकार्य करणे

12. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी(What is Climate-Smart Agriculture?) शेतकऱ्यांना कोणत्या योजना उपलब्ध आहेत?

उत्तर: भारत सरकारने CSA ला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक योजना राबवल्या आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने खालील योजनांचा समावेश आहे:

• राष्ट्रीय कृषी मिशन (National Mission on Agriculture)

• परंपरागत कृषी विकास योजना (Paramparagat Krishi Vikas Yojana)

• सूक्ष्म सिंचन योजना (Micro Irrigation Scheme)

• जैविक शेती योजना (Organic Farming Scheme)

13. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी शेतकऱ्यांना काय प्रशिक्षण दिले जाते?

उत्तर: CSA साठी शेतकऱ्यांना अनेक प्रकारचे प्रशिक्षण दिले जाते. यामध्ये प्रामुख्याने खालील विषयांचा समावेश आहे:

• पाण्याचा विनियोग आणि सिंचन तंत्रज्ञान

• जमिनीची सुपीकता आणि खत व्यवस्थापन

• पिकांची निवड आणि लागवड

• रोगराई आणि किडींचे व्यवस्थापन

• हवामान बदलाशी जुळवून घेण्याच्या पद्धती

14. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचा पर्यावरणावर काय परिणाम होतो?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचा पर्यावरणावर सकारात्मक परिणाम होतो. यामुळे जमिनीची गुणवत्ता सुधारते, पाण्याची बचत होते आणि हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी होते.

15. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचे भविष्य काय आहे?

उत्तर: हवामान बदलाशी जुळवून घेतलेल्या शेतीचे भविष्य उज्ज्वल आहे. हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी आणि शेती उत्पादन वाढवण्यासाठी हे एक महत्त्वाचे साधन आहे.

16. हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी मला कोणत्या सामाजिक माध्यमांचा वापर करता येईल?

उत्तर: हवामानाच्या बदलांशी जुळवून घेतलेल्या शेतीसाठी आपण खालील सामाजिक माध्यमांचा वापर करू शकता:

• Facebook: अनेक Facebook groups आणि pages CSA संबंधी माहिती आणि चर्चेसाठी उपलब्ध आहेत.

• Twitter: अनेक Twitter accounts CSA संबंधी माहिती आणि चर्चेसाठी उपलब्ध आहेत.

• YouTube: अनेक YouTube channels CSA संबंधी माहितीपूर्ण व्हिडिओ उपलब्ध आहेत.

• Websites and Blogs: अनेक websites आणि blogs CSA संबंधी माहिती देतात. आपण या websites आणि blogs ला भेट देऊन CSA संबंधी माहिती मिळवू शकता.

17. हवामान बदलाशी लढण्यासाठी आणि CSA ला प्रोत्साहन देण्यासाठी मी काय करू शकतो?

उत्तर: हवामान बदलाशी लढण्यासाठी आणि CSA ला प्रोत्साहन देण्यासाठी आपण खालील गोष्टी करू शकतो:

• CSA संबंधी जागरूकता निर्माण करा: आपण आपल्या मित्र, कुटुंब आणि शेजाऱ्यांशी CSA संबंधी माहिती शेअर करू शकता.

• CSA उत्पादने खरेदी करा: आपण CSA पद्धतीने उत्पादित केलेली उत्पादने खरेदी करून शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन देऊ शकता.

• CSA ला प्रोत्साहन देणाऱ्या संस्थांना पाठिंबा द्या: आपण CSA ला प्रोत्साहन देणाऱ्या NGOs आणि संस्थांना आर्थिक किंवा स्वयंसेवी मदत देऊ शकता.

• हवामान बदलाशी लढण्यासाठी आपली भूमिका बजाव: आपण पाणी आणि ऊर्जेची बचत करून आणि कमी कार्बन फूटप्रिंट असलेले जीवन जगून हवामान बदलाशी लढण्यासाठी आपली भूमिका बजावू शकतो.

Read More Articles At

Read More Articles At