लखपती दीदी योजना : ग्रामीण महिलांच्या आर्थिक सशक्तीकरणाचा मार्ग
प्रस्तावना(Introduction):
ग्रामीण भारताच्या आर्थिक विकासात महिलांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. शेतीपासून ते लघुउद्योगांपर्यंत विविध क्षेत्रात त्या कळकळीने योगदान देतात. मात्र, अनेकदा आर्थिक पाया मजबूत नसल्यामुळे त्यांच्या कौशल्यांचा पूर्ण लाभ होत नाही. याच पार्श्वभूमीवर केंद्र सरकारने महिलांच्या आर्थिक सशक्तीकरणासाठी ‘लखपती दीदी योजना’ (Lakhpati Didi Yojana 2024) सुरु केली आहे. या योजनेच्या माध्यमातून ग्रामीण महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनण्याची संधी मिळणार आहे.
लखपती दीदी योजना ही प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदीजींच्या नेतृत्वाखाली 15 ऑगस्ट 2023 रोजी सुरू करण्यात आलेली एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. या योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट देशातील महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करून लखपती बनवणे हे आहे. या योजनेच्या माध्यमातून देशभरातील 3 कोटीहून अधिक महिलांना लखपती बनवण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे.
77 व्या स्वातंत्र्यदिनाच्या निमित्ताने प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदीजींनी या योजनेचे उद्घाटन केले आणि देशातील अनेक राज्य सरकारांनी ही योजना आपल्या राज्यात यशस्वीरित्या लागू केली आहे. या योजने अंतर्गत महिलांना व्यवसाय सुरू करण्यासाठी 5 लाख रुपयांपर्यंत व्याजमुक्त कर्ज दिले जाते.
नुकतेच प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदीजींनी महाराष्ट्रातील जळगाव येथे 11 लाख लखपती दीदींना(Lakhpati Didi Yojana 2024) सन्मानित केले. या योजनेतून महिलांना कर्जासोबतच व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आवश्यक प्रशिक्षणही दिले जाते. यामुळे महिला स्वतःचा व्यवसाय सुरू करून आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनू शकतात.
लखपती दीदी योजने अंतर्गत महिलांना प्रशिक्षण देण्यासाठी मास्टर ट्रेनर नियुक्त केले जातील. हे मास्टर ट्रेनर उद्यम संवर्धन, व्यवसाय व्यवस्थापन, पशुधन विकास, कृषी, बागकाम, जलीय कृषी, मूल्य साखळी इत्यादी विविध क्षेत्रात किमान 5 वर्षांचा अनुभव असलेले असतील.
लखपती दीदी योजनेसाठीची(Lakhpati Didi Yojana 2024) अर्ज प्रक्रिया केंद्र सरकारद्वारे सुरू करण्यात आली आहे. जर तुम्हीही या योजनेचा लाभ घेऊ इच्छित असाल तर हा लेख पूर्ण वाचा. या लेखात आम्ही लखपती दीदी योजनेची संपूर्ण माहिती विस्तारपूर्वक दिली आहे, जसे की अर्ज कसा करावा, योजनेसाठी पात्रता कोणती आहे, आवश्यक कागदपत्रे कोणती आहेत इत्यादी.
लखपती दीदी कोण असते? (Who is a Lakhpati Didi?)
लखपती दीदी ही अशी महिला असते जी स्वयंसेवी संस्थेची सदस्या असून तिच्या घरातील वार्षिक उत्पन्न किमान 1 लाख रुपये किंवा त्याहून अधिक असते. हे उत्पन्न किमान 2 शेती हंगामांमध्ये किंवा व्यवसायाच्या चक्रातून मिळालेले असते. म्हणजेच, दरमहा किमान 10,000 रुपये उत्पन्न मिळवणे आवश्यक असते जेणेकरून ते टिकाऊ ठरू शकेल. लखपती दीदी केवळ आर्थिक यशस्वीतेसाठीच प्रेरणास्थान नाहीत तर टिकाऊ उदरनिर्वाहाचे मार्ग अवलंबून असलेल्या शेती, व्यवसाय किंवा सेवा क्षेत्रात काम करून संसाधनांचे प्रभावी व्यवस्थापन केल्यामुळे इतके उत्पन्न मिळवतात.
लखपती दीदी योजना म्हणजे काय? (What is Lakhpati Didi Yojana?)
लखपती दीदी योजना ही ग्रामीण विकास मंत्रालयाच्या (Ministry of Rural Development) अंतर्गत असलेली महत्वाकांशी योजना आहे. या योजनेअंतर्गत स्वयंसेवी संस्था (Self-Help Group – SHG) चळवळीशी जोड असलेल्या महिलांना आर्थिक आणि कौशल्य विकासात मदत करण्याचे नियोजन आहे. या योजनेचे लक्ष्य किमान 3 कोटी ग्रामीण महिलांना दरवर्षी 1 लाख रुपये किंवा त्याहून अधिक उत्पन्न मिळवून देणे आहे. या योजनेमुळे महिला न केवळ आर्थिकदृष्ट्या सक्षम होणार आहेत तर त्यांच्या कुटुंबाचा आणि समाजाचाही विकास होणार आहे.
लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) ही महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करून त्यांना दरवर्षी कमीतकमी एक लाख रुपयांचे स्थिर उत्पन्न मिळवण्यासाठी मदत करण्याचे उद्दिष्ट ठेवून सुरू करण्यात आलेली एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. या योजने अंतर्गत महिलांना लखपती बनवण्यासाठी पाचसूत्री सहकार्य दिले जाणार आहे. यात प्रत्येक महिला/दीदीला कमीतकमी तीन ते चार प्रकारच्या आजीविकेच्या उपक्रमांना, विशेषतः कृषी आणि कृषी व्यतिरिक्त उपक्रमांना चालना देण्यासाठी सक्षम बनवले जाईल.
या योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट प्रत्येक दीदीला एक उद्योजक बनवणे हे आहे. याशिवाय महिलांना बँक लिंकेज आणि बँक कर्जांमध्ये सूटसारखी विविध प्रकारची आर्थिक मदत उपलब्ध करून दिली जाईल. याच्या माध्यमातून डिजिटल आणि आर्थिक समावेशीवर भर दिला जाईल.
लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) अंतर्गत दीदींनी बनवलेले उत्पादन जागतिक बाजारपेठेत पोहोचवण्यासाठी आणि त्यांना तंत्रज्ञान आणि आर्थिक साधने जुटवण्यासाठी 20 पेक्षा अधिक मंत्रालये आणि संस्थांनी सुरू केलेल्या योजनांशी जोडले जाईल.
लखपती दीदी योजना अंतर्गत लाभार्थी महिलांना आजीविकेच्या उपक्रमांसाठी नियमित प्रशिक्षण दिले जाईल. यामध्ये समुदाय संसाधन व्यक्तींसह 20 पेक्षा अधिक सहकारी स्वयंसेवी संस्थांचे सहकार्य घेतले जाईल.
याशिवाय दीदींना दीनदयाल उपाध्यय(DDU) अंत्योदय योजना राष्ट्रीय ग्रामीण आजीविका मिशनच्या माध्यमातून स्वयं सहायता गटांच्या (SHG) माध्यमातून दीदींची कमाई वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी अनेक कार्यक्रम राबवले जातील.
दीदींचे उत्पादक गट मजबूत करण्यासाठी पीजी, पीई किंवा एफपीओ, रिव्हॉल्विंग फंड, समुदाय निवेश फंड, महिला उद्यम त्वरण निधी, बँक लिंकेज यासारखी दीदींना आर्थिक मदत दिली जाईल. याशिवाय पशुधन वाढ, शेती उत्पादनात सहकार्य आणि स्टार्टअप व्हिलेज उद्योजक कार्यक्रम, वन स्टॉप सुविधा यासारखे अनेक गैर-कृषी आजीविकेचे कार्यक्रम राबवले जातील.
लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) अंतर्गत दीदींना स्वयं सहायता गटांच्या माध्यमातून आर्थिक मदत दिली जाते. यामध्ये 20 हजार रुपयांपासून 30 हजार रुपयांपर्यंतचा रिव्हॉल्विंग फंड, 2.5 लाख रुपयांपर्यंतचा समुदाय निवेश फंड, 20 लाख रुपयांपर्यंतचे सुरक्षाशिवाय बँक कर्ज आणि बँक कर्ज त्वरित परतफेड केल्यास व्याजात सूट आणि 5 लाख रुपयांच्या कर्जासाठी क्रेडिट गॅरंटी सहायता उपलब्ध करून दिली जाते.
लखपती दीदी योजनेची उद्दिष्ट्ये:
लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) ही देशातील तीन कोटीहून अधिक महिलांना उद्योजक बनवण्याचे उद्दिष्ट ठेवून सुरू करण्यात आलेली एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. या योजनेच्या माध्यमातून महिलांना 5 लाख रुपयांपर्यंतचे व्याजमुक्त आणि सुरक्षाशिवाय कर्ज दिले जाते, जेणेकरून महिला स्वतःचा व्यवसाय सुरू करून आत्मनिर्भर आणि आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनू शकतील. याशिवाय, या योजनेच्या माध्यमातून महिलांना आजीविकेच्या नवीन संधी उपलब्ध होतील.
लखपती दीदी योजना ही आदिवासी बहुल राज्ये, पर्वतीय राज्ये, पूर्वोत्तर राज्ये आणि दिव्यांगजन, तसेच ट्रान्सजेंडर सदस्यांनाही समाविष्ट करते. या योजनेची प्रभावी अंमलबजावणी सुनिश्चित करण्यासाठी प्रत्येक दीदीच्या आजीविका क्रियाकलापांचे रजिस्टर डिजिटल नोंदवहीत ठेवले जाते.
लखपती दीदी योजनेशी महिलांना जोडण्यासाठी केंद्र सरकारने www.lakhpatididi.gov.in\ ही अधिकृत वेबसाइट सुरू केली आहे. या वेबसाइटवरून महिला योजनाविषयी संपूर्ण माहिती घेऊ शकतात आणि ऑनलाइन अर्ज करू शकतात.
लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) ही देशातील सर्व महिलांसाठी खुली आहे. या योजनेचा लाभ घेऊन देशातील तीन कोटीहून अधिक महिलांना दरवर्षी कमीत कमी एक लाख रुपये उत्पन्न मिळवण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे.
लखपती दीदी योजनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि लाभ:
लखपती दीदी योजना ही महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करून त्यांना उद्योजक बनवण्यासाठी प्रोत्साहित करणारी एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. या योजनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि लाभ खालीलप्रमाणे आहेत:
-
व्याजमुक्त कर्ज: या योजने अंतर्गत महिलांना व्यापार सुरू करण्यासाठी कोणतीही शिल्लक ठेव न देता 5 लाख रुपयांपर्यंतचे व्याजमुक्त कर्ज दिले जाते.
-
उद्योजकता विकास: या योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट महिलांना उद्योजक बनवणे आहे जेणेकरून त्या स्वतःचा व्यवसाय सुरू करून स्वावलंबी बनू शकतील.
-
सर्व महिलांसाठी उपलब्ध: या योजनेचा लाभ देशातील सर्व महिलांना, दिव्यांगजन आणि ट्रान्सजेंडर व्यक्तींनाही मिळेल.
-
व्यापक पोहोच: या योजनेच्या माध्यमातून 3 कोटीहून अधिक महिलांना लखपती बनवण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे.
-
सहयोग: महिलांना त्यांचे उत्पादन जागतिक बाजारपेठेत पोहोचवण्यासाठी आणि त्यांना आवश्यक असलेले तंत्रज्ञान आणि आर्थिक साधने जुटवण्यासाठी 20 पेक्षा अधिक मंत्रालये आणि संस्थांची मदत उपलब्ध करून दिली जाते.
-
प्रशिक्षण: महिलांना त्यांच्या व्यवसायासाठी आवश्यक असलेले प्रशिक्षण दिले जाते जेणेकरून त्यांना त्यांचे व्यवसाय यशस्वी करण्यास मदत होईल.
-
उत्पन्न गॅरंटी: या योजनेतून पात्र महिलांना दरवर्षी कमीत कमी एक लाख रुपये उत्पन्न मिळवण्याची हमी दिली जाते.
-
कर्ज पुनर्भरणावर सूट: बँक कर्ज वेळेवर फेडल्यास महिलांना व्याजात सूट दिली जाते.
या योजनेच्या माध्यमातून महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करून त्यांना स्वावलंबी बनवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
लखपती दीदी योजनेची पात्रता:
लखपती दीदी योजनेचा(Lakhpati Didi Yojana 2024) लाभ घेण्यासाठी खालील पात्रता असणे आवश्यक आहे:
-
भारतीय नागरिकत्व: आवेदिका महिला भारतीय नागरिक असावी.
-
वय: आवेदिका महिलेचे वय कमीत कमी 18 वर्षे आणि जास्तीत जास्त 50 वर्षे असावे.
-
स्वयं सहायता गट: आवेदिका महिला कोणत्याही स्वयं सहायता गटाशी संबंधित असावी.
-
कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न: आवेदिकेच्या कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न तीन लाख रुपयांपेक्षा जास्त नसावे.
-
सरकारी नोकरी: आवेदिकेच्या कुटुंबातील कोणताही सदस्य सरकारी नोकरीत नसावा.
लखपती दीदी योजनेसाठी आवश्यक कागदपत्रे:
लखपती दीदी योजनेचा लाभ घेण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
-
आधार कार्ड: एक वैध आधार कार्ड.
-
पॅन कार्ड: एक वैध पॅन कार्ड.
-
उत्त्पन्न प्रमाणपत्र: गेल्या वर्षाचे आयकर रिटर्न किंवा उत्त्पन्न प्रमाणपत्र.
-
निवास प्रमाणपत्र: तुमच्या सध्याच्या निवासस्थानचा पुरावा म्हणून निवास प्रमाणपत्र.
-
शैक्षणिक प्रमाणपत्र: तुमच्या उच्चत्तम शैक्षणिक पात्रतेचे प्रमाणपत्र.
-
बँक खाते: तुमच्या नावावरचे सक्रिय बँक खात्याची पासबुक.
-
पासपोर्ट साईज फोटो: दोन नवीन पासपोर्ट साईज फोटो.
-
मोबाइल नंबर: तुमचा वैध मोबाइल नंबर.
वरील सर्व कागदपत्रे पूर्ण करूनच तुम्ही लखपती दीदी योजनेसाठी(Lakhpati Didi Yojana 2024) अर्ज करू शकता.
लखपती दीदी योजनेसाठी अर्ज कसा करावा?
भारतात लखपती दीदी योजना(Lakhpati Didi Yojana 2024) सुरू करण्यात आली आहे. सध्या अर्ज फक्त ऑफलाइन पद्धतीनेच करता येतात. तथापि, लखपती दीदी कसे व्हावे याबद्दलची माहिती अधिकृत वेबसाइट https://lakhpatididi.gov.in/ वर उपलब्ध आहे. याच वेबसाइटवर यशस्वी लखपती दीदींच्या यशोगाथा देखील उपलब्ध आहेत. लखपती दीदी योजनेशी जोडले जाण्यासाठी महिला खालील टप्पे पाळू शकतात:
-
स्वयं सहायता गटात सहभागी व्हा: लखपती दीदी योजनेशी जोडण्यासाठी तुमच्या स्थानिक स्वयं सहायता गटात (SHG-Self Help Group) संपर्क साधा. तुमचे अर्ज आणि व्यवसाय योजना तयार करण्यासाठी SHG तुमची मदत करेल. अधिक माहिती तुमच्या जवळच्या अंगणवाडी केंद्रातून मिळवता येऊ शकते.
-
आवश्यक कागदपत्रे जमवा: आधार कार्ड, बँक खाते तपशील, स्वयं सहायता गटाचे नोंदणी प्रमाणपत्र, स्वयं सहायता गटाच्या बैठकीची मिनिट्स आणि तुमची व्यवसाय योजना ही कागदपत्रे जमवा.
-
स्वयं सहायता गटाकडे अर्ज जमा करा: तुमचे अर्ज तुमच्या स्थानिक स्वयं सहायता गटाकडे (SHG) जमा करा. तुमचे अर्ज SHG तपासेल आणि पुढील कारवाईसाठी ते सरकारकडे पाठवेल.
-
सरकारी पडताळणी: सरकार तुमचे अर्ज तपासेल. मंजुरी मिळाल्यास, कर्ज वितरणाबाबत तुमच्याशी संपर्क साधला जाईल.
कृपया लक्षात ठेवा: सध्या अर्ज फक्त ऑफलाइन पद्धतीनेच स्वीकारली जात आहेत. अधिकृत वेबसाइटवरून पात्रता आणि आवश्यक कागदपत्रांची माहिती मिळवू शकता.
लखपती दीदी योजनेचे आव्हान आणि भविष्य (Challenges and Future of Lakhpati Didi Yojana 2024):
लखपती दीदी योजना ही एक महत्वाकांक्षी योजना असली तरी त्यापुढे अनेक आव्हान आहेत. ग्रामीण भागात बँकिंग सुविधा उपलब्ध करून देणे, महिलांना डिजिटल साक्षर बनवणे, बाजारपेठेचा प्रवेश सुनिश्चित करणे, पुरुषप्रधान समाजात महिलांचे सशक्तीकरण करणे इत्यादी. ही काही प्रमुख आव्हान आहेत.
तरीही, लखपती दीदी योजना ही ग्रामीण महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. या योजनेच्या यशासाठी सरकार, स्वयंसेवी संस्था आणि स्थानिक समुदायांचे सहकार्य आवश्यक आहे.
महिलांनी लखपती दीदी योजनेचा लाभ घेण्यासाठी, स्वतःच्या गावातील स्वयंसेवी संस्थेच्या संपर्कात रहावे. या संस्था त्यांना योजनेची माहिती देतील आणि त्यांना अर्ज प्रक्रिया पूर्ण करण्यात मदत करतील. तसेच, महिलांनी स्वतःची क्षमता वाढवण्यासाठी प्रशिक्षण कार्यक्रमांमध्ये सहभागी व्हावे.
Credits:
https://lakhpatididi.gov.in/
https://bharatmati.com/
https://gemini.google.com/
https://www.istockphoto.com/
https://www.befunky.com/